ฝายไม่ใช่ยาสามัญประจำบ้าน

 ช่วงนี้ดูเหมือนการสร้างฝาย กลับมาได้รับความสนใจอีกครั้งหนึ่ง

รัฐบาลอ้างว่าเพื่อให้เกิดแอ่งน้ำให้ชุมชน แก้ภัยแล้ง-ลดความรุนแรงของน้ำในฤดูฝน

บริษัทยักษ์ใหญ่หลายแห่งก็ทำโฆษณาอย่างครึกโครม

ประกาศจะทำการสร้างฝาย เพื่อเป็นการคืนกำไรให้สังคม

 

ทุกวันนี้ หน่วยงานรัฐหรือภาคเอกชนเวลาจะจัดกิจกรรมด้านสิ่งแวดล้อม

หรือการทำ CSR ให้กับองค์กร

หากคิดอะไรไม่ออก ก็คือการหาพื้นที่ สร้างฝายชะลอน้ำ

หากเป็นสมัยก่อน คงเป็นการหาพื้นที่ปลูกป่า

แต่ตอนนี้ดูเหมือนการสร้างฝายชะลอน้ำกำลังแซงหน้า การปลูกป่า

ฝายชะลอน้ำกำลังเป็นเครื่องมือสำคัญในการสร้างภาพลักษณ์ให้กับองค์กร

 

ฝายชะลอน้ำ หรือ Check Dam คือสิ่งก่อสร้างทำขึ้นเพื่อขวางหรือกั้นทางน้ำ

ลำห้วย ลำธาร ในพื้นที่ต้นน้ำ

หรือ พื้นที่ที่มีความลาดชันสูง โดยมีประโยชน์ว่า

 

เพื่อช่วยลดความรุนแรงและอัตราเร่งของกระแสน้ำในลำธาร

ช่วยบรรเทาความรุนแรงอันเกิดจากการกัดเซาะพังทลายของดินบริเวณสองฝั่งลำธารบนพื้นที่ต้นน้ำ

เพื่อช่วยกักเก็บตะกอนที่ไหลลงมากับน้ำในลำธารบนพื้นที่ต้นน้ำ

ทำให้คุณภาพน้ำดีขึ้น

เพื่อช่วยให้พื้นที่ต้นน้ำซึ่งมีความชุ่มชื้นเพิ่มมากขึ้น

จะทำให้ความหนาแน่นของชนิดพันธุ์พืชต่างๆมีมากขึ้นด้วย

 

หลายสิบปีที่ผ่านมา การสร้างฝายในประเทศไทยจึงเกิดขึ้นนับแสนแห่งทั่วประเทศ

ฝายชะลอน้ำสามารถแบ่งออกได้เป็น 3 ประเภท

คือ ฝายชะลอน้ำแบบท้องถิ่น  หรือฝายแม้ว ทำจากวัสดุธรรมชาติ

ฝายกึ่งถาวร หรือชะลอน้ำแบบเรียงด้วยหิน

และฝายถาวร แบบคอนกรีตเสริมเหล็ก

 

เชื่อกันว่า ฝายชะลอน้ำ จะช่วย ทำให้บริเวณดังกล่าวมีความอุดมสมบูรณ์

ดินเกิดการอุ้มน้ำ ต้นไม้เจริญเติบโตได้ดียิ่งขึ้น พื้นที่มีความชุ่มชื้น

อันจะส่งผลดีต่อบริเวณโดยรอบ

ฝายยังมีประโยชน์มหาศาล ราวกับยาแก้ไข้สารพัดโรค

 

จนมีคำพูดว่า ฝายมีชีวิต

 

แต่ทุกอย่างล้วนมีสองด้านเสมอ

 

ฝายอาจจะเหมาะสมหากสร้างในพื้นที่แห้งแล้ง สร้างความชุ่มชื้นในดิน

 

แต่อีกด้านหนึ่ง

ฝายก็สร้างปัญหามากมายตามมาภายหลัง

ก่อนการสร้างฝายจำนวนมาก  เชื่อแน่ว่า

ส่วนใหญ่คงไม่ได้มีการศึกษาผลกระทบต่อการสร้างฝายในลำธาร

ว่าการเอาสิ่งแปลกปลอมเข้าไปกั้นลำน้ำในระบบนิเวศบริเวณนั้น

จะส่งผลกระทบอะไรบ้าง

 

หลังสร้างฝายเสร็จ  ระดับน้ำอาจจะสูงขึ้นในฤดูฝน

จนเกิดน้ำท่วมพืชและสัตว์บริเวณนั้น  ต้นไม้ที่มีอายุยืนนานมาหลายสิบปี

ส่วนใหญ่ยืนตายจากน้ำท่วม  พอช่วงฤดูแล้ง น้ำในฝายอาจจะเริ่มหยุดไหล  เกิดสภาพน้ำนิ่ง

ก่อให้เกิดปัญหาน้ำเน่า ขาดออกซิเจน

และทำให้สิ่งมีชีวิตในน้ำค่อย ๆ หายไป

 

ปัญหาปลาในลำธารไม่สามารถว่ายทวนน้ำขึ้นมาวางไข่ เพาะพันธุ์ได้

หลายปีก่อนจะมีการสร้างฝายในอุทยานแห่งชาติดอยอินทนนท์

ได้มีการค้นพบปลาค้างคาวดอยอินทนนท์ ( Siamese bat catfish)

สัตว์ป่าคุ้มครองตามกฎหมาย พบได้เพียงแห่งเดียวเท่านั้นในโลก

ที่ลำธารน้ำไหลแรงบนอุทยานแห่งชาติดอยอินทนนท์

แต่หลังจากมีการสร้างฝายบนน้ำห้วยทรายเหลืองในอุทยานแล้ว

ไม่พบปลาค้างคาวชนิดนี้อีกเลย

 

ประเทศไทยมีความหลากหลายของชนิดพันธุ์ปลาน้ำจืดสูงมากแห่งหนึ่งของโลก

คือในทวีปอเมริกาเหนือพบพันธุ์ปลา 760 ชนิด ในยุโรปพบพันธุ์ปลา 546 ชนิด

แต่เฉพาะเมืองไทยพบพันธุ์ปลาสูงถึง 600 ชนิด  แต่ใกล้สูญพันธุ์ถึง 94 ชนิด

 

ยังไม่มีการวิจัยว่า ปลากี่สายพันธุ์ และสิ่งมีชีวิตตามลำน้ำกี่ชนิด ที่ค่อย ๆ หายไป

ภายหลังจากการสร้างฝายตามลำน้ำเกือบทุกแห่งในประเทศ

มีจำนวนและกี่ชนิดมากน้อยเพียงใด

 

ปัญหาขยะจำนวนมหาศาลที่กองไว้

หลังฤดูฝนผ่านไป ฝายส่วนใหญ่จะพัง  ขยะจากกระสอบทราย

เศษปูน จะกระจัดกระจายไปทั่ว จนทำให้น้ำเน่า

และที่สำคัญคือฝายรุ่นใหม่ นิยมเอาปุ๋ยคอกใส่ลงไปในกระสอบ

เพื่อเป็นปุ๋ยให้กับต้นไม้ที่จะปลูก  ซึ่งปุ๋ยคอกมีแบคทีเรียจำนวนมาก

เมื่อละลายในน้ำ เกิดปัญหาตามมาแน่นอน

 

ปัญหาไม่มีตะกอนไปสะสมปลายน้ำ อันเป็นธรรมชาติของสายน้ำ

ที่นำพาตะกอนและแร่ธาตุอันอุดมสมบูรณ์จากต้นน้ำไปปลายน้ำ

แต่ละปีจะมีตะกอนจากแม่น้ำหลายสายออกสู่อ่าวไทย 18.7 ล้านตัน/เดือน

แต่ปัจจุบันได้ลดลงถึง 75% เมื่อเทียบกับเมื่อ 35 ปีก่อน

 

แต่ปัญหายังไม่หนักหนาเท่ากับ การไปสร้างฝายชะลอน้ำในทุกพื้นที่

โดยเฉพาะพื้นที่ป่าอนุรักษ์ ตามเขตอุทยานแห่งชาติอันอุดมสมบูรณ์ มีลำธารน้ำใสตลอดปี

เพราะไม่มีความจำเป็นในการสร้างฝายชะลอในป่าแบบนี้ ที่มีผืนดินชุ่มชื้นอยู่แล้ว

ส่งผลกระทบตามมาอย่างมากมาย

แต่ดูเหมือนนโยบายของรัฐ ตั้งใจจะสร้างฝายในป่าอนุรักษ์

โดยคงไม่มีการศึกษาผลกระทบต่อสิ่งแวดล้อม

 

เวลาเฮโลมีโครงการสร้างฝายในป่าอนุรักษ์

กรุณาเอาความรู้ไปด้วย ว่าการสร้างฝายชะลอน้ำ จำเป็นจริง ไหม

 

เพราะบางที ฝายอาจไม่ได้สร้างชีวิต

แต่อาจทำลายชีวิตมากกว่า