อสม. อาวุธลับในการยับยั้ง Covid-19

 

 

เป็นที่ทราบกันดีว่า ความสำเร็จในการลดจำนวนผู้ป่วยโรค Covid-19 ในประเทศไทย ผู้มีบทบาทสำคัญคือแพทย์และพยาบาลผู้ทำงานหนักในทุกโรงพยาบาล

แต่มีตัวละคอนสำคัญอีกกลุ่มที่ไม่ค่อยมีคนรู้จัก

เมื่อเร็ว ๆ นี้  ทางองค์การอนามัยโลก WHO ได้ออกมายกย่องประเทศไทยว่า “สามารถควบคุมโรค Covid-19 ได้ดีกว่าหลาย ๆประเทศ เพราะมีอาสาสมัครสาธารณสุขประจำหมู่บ้าน (อสม.) เป็นกำลังสำคัญประจำอยู่ทุกจังหวัด

อสม. ถือเป็นด่านหน้าทำงานหนัก ลงพื้นที่เยี่ยมบ้าน ให้ความรู้เรื่องสาธารณสุข การใช้ยา และการเฝ้าระวังการระบาดโควิด-19  หาข่าวผู้มีความเสี่ยง เฝ้าระวัง ติดตาม กักตัวบุคคล และให้ความรู้ประชาชน ว่าจะป้องกันการติดเชื้อโควิด-19”

ต้องยอมรับว่า  การควบคุมโรคในจังหวัดต่างๆ เป็นไปด้วยดี มีการแพร่ระบาดน้อย ตัวเลขลดลง อย่างมีนัยสำคัญ  เพราะรากฐานอันแข็งแกร่งของระบบสาธารณสุขขั้นมูลฐานของไทย โดยมีอาสาสมัครสาธารณสุขเป็นตัวขับเคลื่อนสำคัญ

ระบบสาธารณสุขของไทยมีความแข็งแกร่งมาหลายสิบปี ไม่ใช่เพียงความก้าวหน้าทางการแพทย์ หรือจำนวนบุคคลากรทางการแพทย์ที่มีคุณภาพ แต่เป็นเพราะเครือข่ายของระบบสาธารณสุขมูลฐานฝังตัวอยู่ในชนบทไทยมานานร่วมสี่สิบกว่าปีแล้ว

คนทั่วไป โดยเฉพาะผู้ที่อาศัยในเมืองอาจจะไม่รู้จักคำว่า อาสาสมัครสาธารณสุข หรืออสม.ว่าคืออะไร แต่คนเหล่านี้คือตัวเชื่อมโยงให้การป้องกันโรคภัยไข้เจ็บสามารถครอบคลุมผู้ทั้งประเทศได้

อย่าแปลกใจว่าคนเหล่านี้คือชาวบ้านธรรมดา ส่วนใหญ่มีอาชีพเกษตรกร

หากระบบการสื่อสารมีโครงข่ายอินเตอร์เน็ตเชื่อมโยงได้ทั่วประเทศ  อสม.ก็เปรียบเสมือนโครงข่ายที่เชื่อมโยงการป้องกันโรคของคนทั้งประเทศ

นานมาแล้วที่เราทราบดีว่า การรักษาพยาบาลทั่วโลกมักกระจุกอยู่ตามหัวเมืองใหญ่ ผู้คนในชนบทหรือต่างจังหวัดมักขาดแคลนโรงพยาบาลหรือการรักษาพยาบาล อัตราการเสียชีวิตของชาวบ้านจึงสูงมาก

ต่อมาในเดือนกันยายน 2521 องค์การอนามัยโลกได้จัดให้มีการประชุมว่าด้วยการสาธารณสุขมูลฐาน (Primary Health Care) ที่เมืองอัลมา อตา สหพันธรัฐรัสเซีย เพื่อร่วมกันพิจารณาหาวิธีที่จะทำให้บรรลุถึงการมีสุขภาพดีถ้วนหน้าได้ และประกาศว่า “การสาธารณสุขมูลฐาน เป็นส่วนหนึ่งของการพัฒนาเพื่อความยุติธรรมในสังคม และเป็นกุญแจที่จะนำไปสู่เป้าหมายของการมีสุขภาพดีถ้วนหน้า”

สาธารณสุขมูลฐาน คือการดูแลสุขภาพที่อยู่บนพื้นฐานของการปฎิบัติ โดยใช้เครื่องมือที่ถูกต้องตามหลักการและเป็นที่ยอมรับ ในการดูแลสุขภาพส่วนบุคคล ครอบครัว และชุมชน การจัดการสาธารณสุขมูลฐาน ต้องอาศัยความร่วมมือจากชุมชนและในทุกขั้นตอนต้องเกิดจากการรับฟังความคิดเห็นของคนในชุมชน

สาธารณสุขมูลฐาน เป็นระบบบริการสาธารณสุขที่เพิ่มเติมหรือเสริมจากระบบบริการสาธารณสุขของรัฐ ซึ่งจัดบริการในระดับตำบล หมู่บ้าน โดยประชาชนและความร่วมมือของชุมชนเอง

อาจจะเรียกได้ว่า “สาธารณสุขมูลฐาน คือการดูแลสุขภาพอนามัยโดยประชาชน เพื่อสุขภาพที่ดีของประชาชน ด้วยการสนับสนุนของรัฐ”

ต้องขอบคุณคุณหมอแห่งกระทรวงสาธารณสุขในสมัยนั้น ผู้ได้วางรากฐานให้กับสาธารณสุขมูลฐานไทยตั้งแต่เมื่อสี่สิบกว่าปีก่อน โดยให้ชาวบ้านได้เข้ามามีส่วนร่วมในการดำเนินงาน ไม่ใช่มีเฉพาะหมอหรือพยาบาลเท่านั้น และมีอาสาสมัครสาธารณสุขประจำหมู่บ้าน (อสม.)เป็นกำลังสำคัญ

อสม. คืออาสาสมัครที่ได้รับการฝึกอบรมจากเจ้าหน้าที่สาธารณสุข เพื่อให้สามารถทำการรักษาพยาบาลได้อย่างง่ายๆ เป็นการสร้างการมีส่วนร่วมของประชาชน ในการดูแลสุขภาพของตนเอง ครอบครัว และชุมชน

การคัดเลือกอาสาสมัครสาธารณสุขประจำหมู่บ้าน จะคัดเลือกโดยวิธีออกเสียงในที่ประชุม ซึ่งประกอบด้วยกรรมการพัฒนาหมู่บ้าน กลุ่มผู้สื่อข่าวสาธารณสุข และเจ้าหน้าที่สาธารณสุขตำบล แต่จะไม่มีการแต่งตั้งอย่างเป็นทางการจากทางราชการ เพื่อหลีกเลี่ยงความเข้าใจว่า อสม. เป็นข้าราชการ

อสม. ซึ่งกำเนิดขึ้นจากแนวทางในการใช้การสาธารณสุขมูลฐาน นับเป็นกำลังสำคัญในการดูแลสาธารณสุขของพี่น้องประชาชนทั้งในการ ป้องกันโรค รักษาพยาบาลเบื้องต้น และติดตามปัญหาสุขภาพ

ผลงานสำคัญในช่วงแรกคือ เมื่อเกิดการระบาดของโรคมาลาเรีย ได้มีการอบรมอสม.ให้เข้าใจโรคร้ายนี้ เพื่อกระจายไปบอกต่อให้กับชาวบ้านในพื้นที่ว่าจะป้องกันโรคได้อย่างไร จนสามารถควบคุมการระบาดของโรคร้ายนี้ได้

หลักการสำคัญคือ การป้องกันไม่ให้ประชาชนเกิดโรค ก่อนที่จะเป็นโรคแล้วต้องมารักษาพยาบาล

หลังจากนั้นมีการอบรมชาวบ้านในหมู่บ้านให้เป็น อสม.เพิ่มมากขึ้นเรื่อย ๆ ไปทั่วประเทศ  อสม. ถือเป็นจุดเชื่อมต่อสำคัญที่จะคอยส่งข่าวสารจากหน่วยงานของรัฐลงไปในพื้นที่ ปัจจุบัน กระทรวงสาธารณสุขมีจำนวน อสม. ทั้งสิ้น 1 ล้าน 5 หมื่นคน ครอบคลุมทุกพื้นที่ทั่วประเทศ โดย อสม. 1 คน จะดูแลประชากรในละแวกใกล้เคียงจำนวน 20 หลังคาเรือนอสม. จนกลายเป็นกำลังหลักของกระทรวงสาธารณสุข

โดยมีภารกิจสำคัญ อาทิ กระตุ้นเตือนให้ประชาชนได้ตระหนักถึงปัญหาโภชนาการที่เกิดขึ้น เช่น โรคขาดสารอาหารในเด็ก 0-5 ชวบ หรือเด็กแรกเกิดมีน้ำหนักต่ำ  อนามัยแม่และเด็ก การจัดหาน้ำสะอาด ระบบสุขาภิบาล การคุ้มครองผู้บริโภค  อบรมให้ความรู้การวางแผนครอบครัว การป้องกันควบคุมอุบัติเหตุอุบัติภัย ร่วมกันค้นหาผู้ป่วยเบาหวาน ความดันโลหิต มะเร็ง พร้อมทั้งจัดทำทะเบียนรายชื่อผู้ป่วยเพื่อรับการรักษาหรือส่งต่อ การป้องกันโรคสำคัญ อาทิโรคไข้เลือดออก โรคพยาธิ โรคเอดส์ และล่าสุดคือ โรค Covid-19

นางจรวย ล่องหลง วัย 58 ปี อาสาสมัครประจำหมู่บ้าน (อสม.) ชุมชนบ้านหน้าคราม ต.ทุ่งระยะ อ.สวี จ.ชุมพร เล่าให้ฟังว่า

ลูกชายป่วยเป็นไข้เลือดออก แต่โชคดีที่รักษาหาย จึงสนใจการดูแลสุขภาพ มาสมัครเป็นอสม. พอเกิดโรค Covid-19 มีวิธีทำงานคือ

“ภายในหมู่บ้าน 180 หลังคาเรือน มีอสม. 22 แบ่งกันเฝ้าระวังคนละ 9 หลังคาเรือน คอยสอดส่องดูแล ให้ข้อมูลความรู้กับลูกบ้านในการป้องกันโรค ใครมาจากต่างจังหวัด ต้องเก็บข้อมูล คอยดูการกักตัว และมีการประชุมกันตลอดว่าจะรับมือกับผู้ป่วยอย่างไรหากเกิดขึ้น”

ทุกวันนี้มีอสม.ล้านกว่าคนทั่วประเทศคอยดูแลให้ความรู้กับชาวบ้าน  และ Super Spread ที่หลายคนตื่นตระหนก จากเวทีสนามมวยลุมพินี และจากการปิดกทม. ทำให้คนทำงานแห่กันกลับบ้านต่างจังหวัดกัน รวมทั้งแรงงานจากเกาหลีใต้ที่กลับเมืองไทย โรคร้ายไม่ได้ลุกลามขยายตัวออกไปทั่วประเทศ แต่สามารถควบคุมได้ เพราะเบื้องหลังการทำงานหนัก อสม.เหล่านี้

มดงานทำงานกันเงียบ ๆ แต่สร้างความแข็งแกร่งให้ระบบสาธารณสุขไทยก้าวหน้าและโด่งดังไปทั่วโลก